A construción deste templo está unida ao período de maior esplendor desta localidade. Varios acontecementos históricos motivaron o seu desenvolvemento durante a Idade Media converténdoa no centro económico e político da zona. Ao longo dos séculos IX e X sucedéronse as incursións normandas en toda a costa galega, fenómeno que provocou o abandono de moitas das vilas en favor de lugares máis protexidos no litoral. A antiga Brigantium romana (A Coruña) perdeu prácticamente toda a súa poboación que se trasladou ao fondo da Ría, ao Burgo de Faro.
O desenvolvemento económico e o carácter estratéxico na encrucillada de camiños, converteu ao Burgo nunha próspera vila instalándose e adquirindo propiedades os poderes eclesiásticos: mosteiro de Sobrado, igrexa de Santiago, Cabaleiros Templarios; e laicos como os Condes de Traba.
O desenvolvemento das peregrinacións xacobeas foi outro factor de importancia: os fieis, que procedentes do norte de Europa realizaban a viaxe por vía marítima, chegaban ao porto do Burgo para emprender a última etapa do seu traxecto a Santiago. Non é difícil reconstruír a visión da cidade medieval, un conxunto que debe ser reivindicado como tal e que comprendería as dúas igrexas románicas a ambos os dous lados da desembocadura do Río Mero e a ponte medieval que comunica ambas ribeiras, reconstruído pola Escola-Obradoiro Ponte do Burgo. Por desgraza a estrutura urbana desapareceu totalmente, pero conforma un interesante grupo monumental.
A igrexa de Santiago do Burgo é un dos monumentos máis significativos do concello. Foi construída a mediados do século XII, figurando en documentos de 1160 e 1181; a claridade das liñas arquitectónicas, e a perfección das proporcións, lévannos a pensar que foi un templo de categoría, que sobresaía dos demais construídos nas parroquias rurais da zona.
A planta deste edificio non responde aos cánones constructivos da época, é totalmente anómala e resulta difícil encadrala en calquera clasificación. Tomando como referencia a mesma podemos agrupar as igrexas románicas en tres bloques: igrexas de nave única, igrexas de tres naves ou basilicais e igrexas cruciformes. A gran parte das igrexas rurais pertencen ao primeiro grupo, que atendendo ao seu cabeceira podemos á súa vez subdividir en catro subgrupos: con ábsida rectangular, semicircular, poligonal e de triple cabeceira.
A igrexa do Burgo debería ser incluída neste último, conxuntamente coa de S. Miguel de Bréamo e S. Salvador de Vilardedonas; pero realmente pouco ten que ver co esquema constructivo destes edificios, que responden a unha formulación cruciforme.
Santiago do Burgo actualmente presenta tres ábsidas semicirculares e unha soa nave desproporcionadamente curta e de maior anchura que o obstad central, destacando o enorme desenvolvemento da cabeceira fronte á nave. É evidente que o templo variou a súa formulación orixinal, o que descoñecemos son as causas que o motivaron, pois aínda que a maioría das igrexas románicas foron remodeladas na época moderna, todas fixérono coa finalidade de aumentar as súas dimensións e non de diminuílas; por iso podemos conxeturar que a causa talvez fose o derrubamento de parte do edificio.
A reconstrución da planta orixinal sería similar á de S. Salvador de Bergondo e Sto. Tomé de Monteagudo, ambas de tipo monacal: planta de tres ábsidas e tres naves de maior lonxitude que a actual. Esta teoría vese corroborada pola presenza de restos da base dos muros laterais que son visibles no lado sur do edificio. Sería moi interesante a realización de escavacións que permitisen delimitar a forma e lonxitude das primitivas naves.
A austeridade é a nota dominante. Carece de ornamentación ata en seteiras e columnas, o que reflicte o influxo das correntes cistercienses no templo. Outra cousa que debemos destacar é a diversidade de sillares que mostra as reformas acometidas ao longo da historia. Nunca debemos esquecer que aínda que os documentos poden aportar moita información sobre o noso patrimonio, a observación directa da obra é a que fala máis claro sobre o seu pasado.
A fábrica románica limítase aos ábsidas e presbiterio, realizado en sillares de granito perfectamente cortados. Un basamento graduado en tres niveis percorre o perímetro absidal que é interrompido polos plintos das dúas columnas do obstad central, segmentándoo en tres corpos. As columnas están embebidas no muro, os capiteis son de tipo vexetal moi estilizados e de pouco relevo.
O obstad central, de tamaño e de altura superior aos laterais, presenta dúas seteiras sen ornamentación que permiten a iluminación do interior. Percorrendo a parte superior do paramento consérvanse os canzorros que sosteñen o texaroz; a súa talla, en liña cos postulados de sobriedade do edificio, carecen de representacións figuradas, presentando molduras en proa, ese, bóla, rolo e ata algún suxire un rostro humano, pero o desgaste impide a súa identificación.
A ruptura do muro medieval é clara na súa cara norte, os sillares varían de tamaño e disposición. No muro sur conservouse un tímpano románico que foi reinstalado con motivo da reforma. O tímpano mostra a representación dun agnus dei, tema moi recorrido na iconografía medieval, que simboliza a figura de Cristo como alma inocente que se ofrece en sacrificio para a redención dos pecadores. O fondo do tímpano foi completado con relevos de rosetas e estrelas, e enmarcando o conxunto un arco incompleto con roeis, aínda que é case inapreciable.
Durante a mencionada reforma reutilizáronse outras pezas que foron dispostas arbitrariamente nas xambas da entrada principal; estas teñen esculpidas molduras, flores e roeis.
Ángel del Castillo sinala a existencia destes restos (un conservado hoxe na igrexa do Temple):
"Conserva tamén á beira da fachada, sostendo unha antiga pedra de altar a xeito de asento, unha base tórica e un capitel esculpido cunha loita de animais monstruosos, restos que polas súas proporcións, deberon de ser unha das semicolumnas que sostiñan un dos arcos formeiros en unión das que aínda hoxe permanecen apoiadas a ambos os dous lados do presbiterio."
Apoiada ao muro norte construíuse a sancristía que segundo reza a inscrición do dintel da entrada, foi levantada en 1798:
"As paredes desta obra fixéronse a devoción de D. Francisco de Soto Alfeirán e Diego Hinojosa, sendo rector D. Manuel Antonio Franco, maio 1798".
Para concluír co exterior do edificio, coroa a fachada unha espadana con dous arcos para as campás, sen especial interese. As obras executadas neste século non foron significativas; en 1964 colócase unha pequena imaxe de pedra do Apóstolo Santiago, e fai poucos anos foi reparado o óculo da fachada, ocultando a vidreira que representaba a Santiago Peregrino, que resultase danada nun accidente.
Deterémonos unicamente en la zona do testeiro, xa que o resto non presenta elementos de interese e xa ten sido descrito na análise do exterior.
Accédese a cabeceira por tres arcos de medio punto lixeiramente peraltados, as tres capelas están cubertas no seu tramo recto por bóvedas desta mesma directriz, e se cerran con cascarón de cuarto de esfera. A luz penetra a través de pequenas seteiras abucinadas cara o interior, tres na capela maior e unha en cada unha das laterais.
Os arcos repousan sobre semicolumnas de proporcións alargadas, con capiteis de moito vulto de ascendencia compostelá, que como na maioría das igrexas da época son de tipo vexetal rematando en bóla e S. No presbiterio podemos observar o arranque dos arcos formeiros que separaban as naves, posiblemente a súa cubrición fose de madeira, hoxe carece de abovedamento.
As tres imaxes a destacar fan referencia á tradición xacobea do templo: unha Virxe Peregrina, Santiago Matamouros e Santiago Peregrino. A máis popular de todas talvez sexa a de Peregrina, pero non a de maior calidade artística, que é a pequena imaxe de Santiago Peregrino.
Santiago Matamouros: A representación de Santiago ecuestre, como cabaleiro e guerreiro ante os infieis adquire difusión desde o século XII, pola representación no cruceiro da catedral de Santiago no tímpano de Clavijo; pero é desde o século XVIII cando proliferan como imaxes procesionais. O historiador Cardeso Liñares busca o seu vinculación co escultor José Gambino (1719-1775): " ... a disposición das figuras, a talla dos panos e o detallismo e dozura dos rostros revélannos as mans, ou polo menos o taller de José Gambino...".
Este modelo iconográfico alcanza a súa máxima representación no conxunto escultórico que coroa o Pazo de Raxoi de Santiago, realizado polo discípulo de Gambino, José Ferreiro. Na nosa opinión resulta atrevido aventurarse na autoría desta escultura que dista bastante da calidade de Gambino, aínda que debido á importancia adquirida por este escultor poida que sirva como modelo desta obra, datada na segunda metade do século XVIII.
Santiago Peregrino: Realizada en madeira policromada, en bo estado de conservación, talla do século XVIII. Represéntase ao Apóstolo alzando a mirada cara ao infinito, en actitude estática, portando o libro dos Evanxeos atributo dos apóstolos e coa indumentaria propia do peregrino: cabaza, sandalias, e capa curta con esclavina decorada con cunchas.
O autor desta imaxe permítese facer ostentación da súa mestría a través dun perfecto tratamento dos panos e o característico cabelo rizado herdado do barroco. Iconográficamente presenta similitudes co Santiago de Gambino de Sta. María de Oseira, pola actitude contemplativa, a disposición dos pés, ambos apoiados, non en actitude de andar que é a representación habitual, e o modo de coller os evanxeos. Pola contra o artista posúe outros recursos estéticos que non lle son afíns: o canon alargado, o estudo anatómico, fixémosnos nas súas mans, ou a disposición das roupas. O autor desta imaxe domina a arte da talla, é un bo exemplo da escultura relixiosa do século XVIII.